Jaal Lagaasaa Wagii abbaa isaanii obbo Wagii Meettaa fi haadha isaanii adde Buzunash
Ayyaanaa irraa bara 1960, Godina Lixa Shawaa, konyaa Mannaa, Aanaa Shinoo
Meettaa Robii, ganda Kuyyuu Giccii jedhamtuu keessatti dhalate.
Jaal Lagaasaa Wagii umriin isaa barmootaaf yeroo gahu, mana baruumsa sadarkaa
tokkoffaa Bakkamee jedhamutti kutaa 1-4 barate. Barmoota isaa kutaa 5-8 ammoo mana
barumsaa Hincinniitti barate. Sana booda gara Finfinneetti deemuun barumsa isaa itti
fufuun kutaa 10-11 magaluuma Finfinneeti barate.
Jaal Laggasaa Wagii erga barumsa isaa haga kutaa 11-tti baratee booda barmoota
akkaadaamii dhiisee baruumsa Makaanikummaa fi Konkolaataaa oofu bara 1975
keessa barateera. Oguummaa isaa kananiis hojiilee adda addaa irraatti bobbahuun
hojjaachaa ture. Jaal Laggasaa Wagii hojii daldalaa irratti bobbahuun magaala Dirree
Dhawaa keessatti waggaa torbaaf kan jiraachaa ture yeroo tahu, hojiidhuma daldalaa
kanaaf meeshaa daldalaa adda addaa fe’achuun gara Dhiha Oromiyaa deemuun daldala
itti fufe.
Jaal Laggasaa Wagii obbolaa shan kan qabu yeroo tahu,Waxbajjii 27 bara 1987 haadha
manaa isaa aadde Waynisheet Geetaahuun fuudhe. Hadha Manaa isaa kana irraa
ijjoollee durbaa sadii (3) kana maqaan isaanii Bilisummaa Laggasaa, Fireehiwat
Laggasaa fi Natsaannat Laggasaa jedhaman godhate.
Jaal Laggasaa Wagii jaalalaa fi fedhii guddaa ummata isaaf qaba. Akkasumas
hacuuccaan ummata isaa irra gahu boqonnaa waan isa dhorkeef bara 1990 maatii isaa
jaallatu dhiisee Dhiha Oromiyaa deemun QBO hogganummaa ABOtiin gaggeeffamutti
makame. Bara 1991 barumsa siyaasaa fi leenjjii waraanaa marsaa 18ffaa gahummaan
xumuratee, dirree dhihaatti miseensa ABO ta’e.
Dammaqiinsaa fi hubaannoo Jaal Lagaasa Wagii qabu irratti hundaa’uun dhaaba
keessaatti barumsa dabballummaa bara 1991 bakka Beelmuuguu jedhamuutti barate.
Akka baratee baheen dirqama dabballummaan zoonii Begitti ramadame. Zoonii kana
keessatti dirqama dabballummaa gahummaan osoo bahaa jiruu mootummaan Dargii
kufe. Dhaabni dandeetii fi gahummaa isaa ilaaluu dhaan ona Qaaqeetti dirqama
bulchiinsaatti ramade. Bulchaa ona kanaa yeroo turetti kaayyoo ABO ummata hifannaa
tokko malee barsiisuun fakkii guddaa ta’uusaatti miseensaa fi ummata biratti jaalala fi
kabaja guddaa nama horate dha.
ABOn mootummaa Cehumsaa keessaa akka baheen WBO naannoo jiranitti dabalamuun
diina jabinaan lolee lolchiiseera. Falmaa diinaa wajjin godhamuu haga walakkeessa bara
1993 itti fufuun of ijaaruuf humna daangaa Sudaanii fi Itophiyatti bahee waliin ture.
Bara 1994 humna ijaaramee walkeessaa Dhiha Oromiyaatti deebi’e keessaa Jaal
Laggasaa Wagii tokko ture. WBOn diinaa wajjin falmaa hadhaawaa itti fufuun bara
1997 keessa oggaa mootummaan Wayyaanee magaalota Sudaan Kurmuk fi Giizan
rukuttee qabatte, xurreen dhiheessii akka hin cufamneef humna of duuba daangaatti
deebi’ee keessa ture Jaal Laggasaan. Bara 1993-1998 tti sadarkaa miseensuummaa irraa
kaasee haga sadarkaa qondaala waraana ol-aanaatti dirqama fudhatee, qabsaawaa
dhugaan qabsaa’ee qabsoo gosiise dha.
Bara 1998 keessa miseensota ABO leenjii addaaf biyya ollaatti ergaman keessaa ture.
Leenjii isaa xumuratee haga ramadamutti biyya ollaa keessa Oromoota jiran akka
ijaaruuf dirqamni itti kennamee ture. Akka kanatti tattaaffii Jaal Laggasaan godheen
bara 2000 keessa Oromooti biyya ollaa keessa jiran walitti qabuun Waldaa Hawaasa
Oromoo Eritrea ijaaree Qabsoo bilisummaa Oromoo (QBO) irraa qooda akka fudhatan
taasisee jira.
Jaal Laggasaa Wagii bakkaa fi haala dirqamni qabsoo isa feete hunda keessatti qooda
ol’aanaa nama kennaa turee fi gahumaadhaan dirqama itti kenname hunda nama bahaa
ture dha.
Akka kanatti jaal Laggasaa Wagii bara 1998/99 irraa kaase itti aanaa moonaa
leenjii WBO waliigala tahe hojjaacha turuu isaa seenaan isaa ni addeessa. Bara 2000 irraa kaase barumsaa fi haaroomsa waraanaa, siyaasaa fi tikaa erga baraate booda ajajaa
WBO-Zonnii dhiha Jaal Irreessaa Caalaa jalatti ajajaa bobbaa fi quunnamtii Dhiha
Oromiyaa tahuun bara 2002 dirqama dhaabaa fudhatee gara dirree dhihaatti moonaa
leenjii waliigala dhaabichaa irraa bobba’e. Sochii seena qabeessaa fi mootummaa
Woyyaanee raase WBO bara 2002 baddaalee Dhiha Oromiyaa Qeebbee, Dambi
Dolloo, Gidaamii, Begii fi Mandii keessatti tahaa turan irratti akka ajajaa waraanaa fi
siyaasaatti hogganummaa mul’ataa kennee jira. Erga Ajajaan WBO Dhiha Oromiyaa
Jaal Irreessaa Caalaa wareegamee boodaa hanga 05/11/2008 wareegametti, ajajaa WBO
Dhiha Oromiyaa tahuun falmaa hadhaawaa fi gootummaan guutamee diina waliin tahe
hoggana waraanaa fi siyaasaa kennaa ture.
Jaal Laggasaan dirqama sadarkaa adda addaatti irra ture hunda keessatti, gootummaan,
cichoominaa fi obsaan kan dirqama isa baha ture fi fakkeenya guddaa miseensoota,
qondaalotaa fi hoggantoota ABO, qabsahoota fi sabboontota akkasumas ummata
Oromoo hundaaf nama tahee dabre dha.
Jaal Laggasaa Wagii, dirqama dhaabaa fudhatee zoonii dhiha keessa waan tureef Kora Sabaa ABO-3ffaa bara 2004 irraa hirmaachuu baatuus bakka inni hin jirreetti miseensa
Gumii Sabaa ABO tahuun kan filame. Dirqamaa fi itti gaafatamummaa dachaan itti
kenname kanas gahummaa fi of-kenniinsa haga wareegama lubbuu isaati kennu goota
qabsoo tahuu isaa mirkaneessee jira.
Jaal Lagasaa Wagii bishina qabu irraa, tooftaa fi mala qabu irraa akkasumas
gootuummaa qabu irraa ummaata Oromoo hunda birraatti kan baay’ee jaallatamuu fi
kabajamu dha. Akkasumaas, jaal Laggasaa Wagii diina biratti kan bay’ee sodaatamuu,
gootummaa fi abbaa tooftaa fi malaa tahuun isaa diinootni keenya utuu hin jaallatin kan
ragaa bahanii dha.
Mootummaan gita bittuu ilmaan Tigraay, (TPLF) Wayyaaneen, yeroo adda addaa
humna ishii kumaatamaan lakkaawaman, meeshaa gurguddaa fi humna qileensaa illee
osoo hin hafiin duulaa fi sakattaa adda addaa yeroo itti zoonii dhihaa keessatti banaa
turtetti, WBO hogganuun, hoggansa cimaa kennuun, lolaa fi lolchiisaa humna diinaa
dirree lolaa irraatti kan qaanessee, gootummaa WBO kan mirkaneesaa turan jaal
Laggasaa Wagii fi jaallewwaan isa waliin lolaa lolchisaaf diina kuffisanii kufaa kanneen
turani dha.
Mammaksi Oromoo “Namni gaafuma dhalate du’e” jedha. Gootni maraa tokko
duwwaa du’a, dabeessii garuu lamaa fi sanaa oli du’a. Ammoo lubbuun dhugaa fi
haqaaf jedhamee bahu, akkasumas lubbuun qabsoo saba ofii fi kabaja ummata ofiif
jedhamee kafalamu kan seenaan barabraan yaadatamu dha. Wareegamni lubbuu qaali
taate, mirga sabaa fi biyya ofiif jedhamee kafalaamu wareegama akka gaaraa ulfatuu,
kan seenaan yaadataa hafuu dha. Mirgi saba ofii akka kabajamuu fi abbaan biyyummaa
ummata Oromoo akka mirkanaahu taasisuuf waan hunda caalaa gootummaan murteessa
dha. Sadarkaan gootummaa inni dhumaas wareegama lubbuu ofii mirga sabaa fi biyya
ofiitif jedhamee kaffalamuu dha.
Jaal Laggasaanis, waregama qaalii taate kana kennuun kabajamuu mirga saba isaatii fi
abba biyyuummaa Oromoof gootaa of kenne waan taheef seenaan isaa hogayyuu
barabaraan kan yaadatamuu taha. J/Lagasaan dirqama sabummaa isaa kana beela'e,
dheebodhe, dadhabe, gaara bahuu, daggala cabsuu fi hifadhe osoo hin jenne baddaa fi
gammoojjii keessatti rooba, qorraa fi aduu osoo hin jenne rakkinoota qabsoo
hadhaawoo hundaa kana danda’uun waggootii kana hunda kayyoo kabajamaa kanaaf
qooda ol aanaa kennaa turuun ammoo seenaa qabsoo bilisummaa Oromoo keessatti
bakka olaanaa akka qabaatu isa taasisa. Qabsaawota bilisummaaf fakkii guddaa tahee
jira.
Dhiigni jaal Laggasaa dhangala’e, dhiiga akkanumaan lafatti dhangala’ee hafee fi hafu
osoo hin taane, dhiiga bilisummaa saba keenyaa dhiheessuu fi umurii diinaa kan
gabaabsu waan taheef Oromoota biratti kabajaa fi fakkii guddaan ilaalama. Gumaan isaa
qabsaahota haqaa, qabsoo bilisummaa saba isaaniif falmaaniin kan baafamu fi akeekii fi
kayyoon Jaal Laggasaa Wagii falmaafii ture galmaan gahuun kan mirkanaawu akka
tahu mamiin tokko illee hin jiru.
Jecha Maammo Mazammir “
Qabsaawaan Kufus Qabsoon Itti Fufa "
